Nazwa t.f. zaczęła się przyjmować w Polsce dopiero po II Soborze Wat., wcześniej występowała pod nazwą apologetyka; współcześnie apologetyka, rozumiana jako dyscyplina pozateologiczna o charakterze religioznawczym, uprawiana jest jeszcze w tzw. Warszawskiej Szkole Apologetycznej; we wszystkich innych ośrodkach występuje pod nazwą t.f., która została wylansowana głównie przez uczonych KUL.
- Dzieje – Podobnie jak w Europie Zach., pol. apologetyka zaczęła się kształtować na początku czasów nowoż. w formie apologijno-apologetycznej. Myślenie to miało charakter praktyczny i zmierzało do obrony prawd wiary kwestionowanych lub inaczej rozumianych przez innowierców oraz do ukazywania tożsamości chrześcijaństwa, trwającego w Kościele rzym.; znalazło ono swój wyraz w sporach ariańskich i potrydenckiej kontrowersyjnej teologii. W okresie naturalizmu, oświeceniowego racjonalizmu w teologii, deizmu, a potem pozytywizmu, materializmu, scjentyzmu, ewolucjonizmu broniono nadprzyr. genezy chrześcijaństwa i zbawczej misji Kościoła. Niemal do końca XIX w. nie uprawiano jeszcze metarefleksji nad naukotwórczymi elementami (przedmiotem, celem, zadaniami, metodami) apologetyki, stąd nie można było uważać jej za naukę; w Polsce nie było silnych teol. centrów uniwersyteckich (w Krakowie istniał wydział teol. od 1397, ale nie odgrywał on większej roli; teologię uprawiano też na uniwersytetach w Wilnie i Lwowie – także bez znaczących sukcesów). Właściwy rozwój myśli apologetycznej i teologicznofundam. przypada na XX w., zwł. na ostatnie jego dekady, w miarę powstawania nowych ośrodków badań teol.; pogłębiła się znacznie świadomość metodologiczna i przedmiotowa nad poszczególnymi zagadnieniami, dzięki czemu polska t.f. nie odbiega od czołówki światowej (w Polsce odbył się II Międzynar. Kongres Teologii Fundamentalnej w dniach 18-21 września 2001 na temat ,,Chrześcijaństwo jutra”). Doniosłą rolę teologia ta spełniała w okresie panującego w Polsce po II wojnie świat. materialistyczno-ateistycznego systemu komunistycznego, broniąc nadprzyr. charakteru chrześcijaństwa i takiejże misji Kościoła. Ze względu na wielorakie uwarunkowania chrześcijaństwa kat. w Polsce ukształtowały się też różne nurty uprawiania t.f. (apologetyki), przy zachowaniu zasadniczej struktury przedmiotowej.
- Ośrodki – T.f. rozwija się (gł. w XX i XXI w.) w ramach uniwersyteckich wydziałów i zakładów teol. (seminaria duchowne). W tym zakresie zachodzą różne przekształcenia organizacyjne, zwł. po 1989, kiedy Polska odzyskała suwerenność.
- T.f. na Uniw. Lwowskim (do 1941, kiedy Lwów dostał się pod dominację sowiecką) uprawiali: Sz. Szydelski, K. Wais, J. Teodorowicz (pozostający w jakimś sensie pod wpływem szkoły lowańskiej, uwzględniający także kontekst kultury gr. i wsch.);
- na UJ (1952, po zlikwidowaniu wydziału teologii na UJ powstała Pap. Akademia Teol.): M. Morawski, J. Pawlicki, F. Gabryl, w jakimś sensie K. Kłósak (pozostający także pod wpływem szkoły lowańskiej) oraz M. Sieniatycki, A. Kubiś, Ł. Kamykowski, T. Dzidek (kontynuatorzy szkoły rzym.);
- na Uniw. Warszawskim (do 1954, kiedy to władze PRL zlikwidowały wydział teol. na tym uniwersytecie i powstała Akademia Teologii Kat. [ATK], finansowana przez władze oświatowe, co początkowo budziło wiele zastrzeżeń ze strony kośc.; ATK w 1999 została przekształcona w Uniw. Kardynała Stefana Wyszyńskiego [UKSW]); zarówno na wydziale teol., jak i ATK oraz UKSW istniała katedra apologetyki różnie nazywana w poszczególnych okresach; obecnie istnieje także katedra t.f.; przedstawicielami tego ośrodka, wnoszącymi nowe koncepcje apologetyki są: W. Kwiatkowski (twórca apologetyki totalnej) oraz jego uczniowie: R. Paciorkowski, W. Tabaczyński, a także J. Myśków i W. Hładowski rozwijający myśl twórcy Warszawskiej Szkoły Apologetycznej i dopełniający ją merytorycznie. W ośrodkach tych znani są też uznani autorzy (absolwenci KUL): J. Krasiński i H. Seweryniak, który przyczynił się do powstania katedry t.f. na ATK. Na ATK powstała pierwsza w Polsce katedra misjologii (kierownik W. Kowalak) oraz już na UKSW – teologii religii (kierownik E. Sakowicz);
- ważnym ośrodkiem badań teologicznofundam. w Warszawie jest także od 1999 PWT, do którego należą: jezuicka Sekcja św. Andrzeja Boboli „Bobolanum”, w której pracowali uznani badacze: E. Bulanda (religioznawca), H. Bogacki (eklezjolog), S. Moysa (eklezjolog), a obecnie t.f. uprawia J. Kulisz, oraz Sekcja św. Jana Chrzciciela, której przedstawicielami są znani kontynuatorzy myśli W. Kwiatkowskiego – Tabaczyński i bp T. Pikus;
- ośrodek Akademii Duchownej w Petersburgu – wzmiankuje się o niej, bo po Rewolucji Październikowej, w wyniku której ją zlikwidowano, tamtejszy prof. I. Radziszewski przyczynił się do powstania KUL (1918) – zajmował się istotą i genezą religii oraz religią chrześc.; przedstawicielem tego ośrodka był także bp K.A. Niedziałkowski, znawca zachodniej myśli apologetycznej i jej popularyzator;
- ośrodku wileńskim (do 1944 z powodu zagarnięcia Litwy przez sowietów) działali bp A. Pawłowski i W. Pietkun; wspólnie uprawiali oni głównie dogmatykę, ale rozwijali także myśl apologetyczną;
- na Uniw. Lubelskim (od 1938 KUL) katedra t.f. powstała już 1918, a jej kierownikiem był P. Kremer; 1958 powstała Sekcja t.f. (E. Kopeć), a 1997 Instytut t.f., którego dyrektorem jest M. Rusecki. Do rozwoju t.f. na KUL przyczynili się: Radziszewski, B. Radomski, B. Waczyński (w duchu ekumenicznym); największy wkład w refleksję teologicznofundam. wnieśli: Kopeć, S. Nagy, R. Łukaszyk, Cz.S. Bartnik i Rusecki (zakres merytoryczny i metodologiczny) oraz T. Chodzidło i H. Zimoń (w zakresie religioznawstwa). W ramach t.f. uprawianej na KUL zaczyna się rozwijać religiologia (Rusecki, I.S. Ledwoń, Zimoń, J. Mastej, K. Kaucha, Z. Kupisiński, S. Grodź).Ośrodkami myśli t.f. są także seminaria duchowne, w których jest ona wykładana na mocy ratio studiorum (podobnie zresztą jak i we wszystkich kolegiach teol.), a także Pap. Wydziały Teol. (PWT). Do najważniejszych z nich zalicza się: Włocławek – związany przez wiele lat z KUL, od 2000 przynależy do Wydziału Teologii Uniw. M. Kopernika w T o r u n i u (gdzie wykłada obecnie Jan Perszon); najbardziej znanymi jego przedstawicielami byli: Radziszewski, J. Kruszyński i W. Dudek; Pelplin (związany z Uniw. Lateranum) – znanymi w przeszłości badaczami byli tu: F. Manthey i F. Sawicki – uznany filozof religii; Wrocław (od 1974 PWT) – z takim teologami jak: E. Tomaszewski i A. Nowicki; Opole (od 1994) teologia stanowi wydział na Uniw. Opolskim, gdzie t.f. uprawiają: T. Dola, J. Urban i A. Anderwald; na wydziale tym powstała pierwsza w Polsce katedra dialogu międzyreligijnego; Poznań (od 1974 PWT, od 1998 wydział na Uniw. A. Mickiewicza) – promotorem rozwoju t.f. jest tu T. Węcławski przy współpracy A. Kloski, E. Janikowskiego, R. Tomczaka; Katowice (wcześniej ośrodek był związany z PAT w Krakowie, od 2001 wydział Uniw. Śląskiego) – t.f. uprawiają tu: J. Cuda, S. Zieliński i A. Nowicki; Olsztyn (związany wcześniej z KUL, potem z PAT, od 1999 wydział teologii wchodzi w strukturę Uniw. Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie), gdzie t.f. uprawia M. Żmudziński i P. Rabczyński; w Gnieźnieńskim Instytucie Teol. w sekcji t.f. pracują: S. Grzechowiak i W. Szukalski.Obecnie wszystkie diec. i zak. seminaria duchowne zostały włączone w wydziały teologiczne regionalnych uniwersytetów, a ich wykładowcy często weszli w skład kadry wydziałowej; niekiedy chrystologię fundamentalną i eklezjologię fundamentalną wykładają tam dogmatycy, a traktat o religii łącznie z elementami teologii religii – filozofowie.Polskie ośrodki t.f. przyciągają coraz większą liczbę studentów zagr.; najwięcej studentów w zakresie t.f. kształci się w Lublinie, Krakowie, Opolu – z następujących krajów: Słowacji, Ukrainy, Litwy, Estonii, Białorusi, Kazachstanu, Czech, i sporadycznie z Niemiec, Jugosławii, Konga, USA, Kanady. Polscy profesorowie z różnych ośrodków teologicznofundam. biorą czynny udział w międzynar. sympozjach, wygłaszając na nich referaty (Kamykowski, Zimoń, Kulisz, Węcławski, Cuda, Seweryniak, Nagy, Dola, Rusecki) lub prowadząc wykłady, np. w Spišskiej Kapitule, Lwowie, Ołomuńcu, Münster, Bratysławie, Chicago, Portland, Nowym Jorku, Vancouver.Dorobek dydaktyczny wszystkich ośrodków teologicznofundam. w Polsce jest już znaczący w porównaniu z innymi dziedzinami teologii. Obecnie w Polsce czynnych jest 12 profesorów tytularnych, 6 emerytowanych, 8 doktorów habilitowanych, ponad 130 doktorów (ok. 20 doktorów ten stopień naukowy zdobyło za granicą); wykształciło się ponad 1500 magistrów i licencjuszy.
- Podstawowe aspekty badawcze – Polska myśl t.f. w zasadzie zawsze pozostawała pod wpływem zach. i charakteryzowała się trójczłonowym ujmowaniem przedmiotu tej dyscypliny (demonstratio religiosa, christiana, catholica), ale też uwzględniała polski kontekst zapotrzebowań na uwypuklenie niektórych zagadnień lub ich aspektów w odpowiednim profilu. Na tej podstawie (przy zachowaniu zasadniczego zrębu przedmiotowo-metodologicznego) można wyróżnić następujące kierunki badań w uwierzytelnianiu nadprzyrodzonego charakteru chrześcijaństwa:
- polemiczno-apologetyczny – koncentrujący się głównie na obronie religii, chrześcijaństwa i Kościoła przed zarzutami pochodzącymi z kręgu myśli filoz. (zwł. filozofii oświecenia, pozytywizmu i marksistowskiej), religioznawczej, zwł. szkoły historycznoreligijnej i ewolucjonistycznej (Szydelski, Pawlicki, Niedziałkowski, S.A.R. Bartynowski);
- światopoglądowy – zorientowany na uzasadnienie teistycznej wizji świata (istnienie Boga, stworzenie świata, człowieka, sens egzystencji ludzkiej) oraz na dyskusję z myślą racjonalistyczną, liberalną, areligijną, ateistyczną, marksistowską (Morawski, Wais i Gabryl; współcześnie Z. Pawłowicz, Hładowski, Nagy, Kopeć, Dola, Kamykowski, Cz. Teklak, Rusecki); ten profil badawczy widoczny był w okresie PRL, kiedy administracyjnie narzucono światopogląd ateistyczny, rzekomo o charakterze naukowym;
- religioznawczy – traktuje demonstratio religiosa jako integralną część przedmiotu t.f.; idąc za myślą zach. zajmuje się historią i etnologią religii, metodami porównawczej historii religii, a także problemami związanymi z istotą i genezą religii (W. Zaborski, Szydelski, Pawlicki, Kupisiński, Radziszewski, Kruszyński, E. Bulanda, Chodzidło, Teklak, Zimoń, Pawłowicz), oraz nadaje apologetyce charakter religioznawczy – apologetyka w tym znaczeniu jest nauką o apologiach religii w aspekcie aksjologicznym (Kwiatkowski, Paciorkowski, T. Kłakowski, Tabaczyński, Pikus);
- filozoficzny – bazuje głównie na filoz. refleksji nad religią, traktowaną jako przedmiot apologetyki, gdzie łączy się ją też z problemami wchodzącymi w zakres praeambula fidei (Pawlicki, Sawicki); jako naukę pomocniczą t.f. traktuje się także filozofię religii (M. Jaworski, Węcławski, Łukaszyk), nie odmawiając jej jednak teol. charakteru;
- socjologiczny – bada chrześcijaństwo w jego wymiarach społ. stanowiących motyw jego wiarygodności (B. Radomski); ukazuje społ. wymiar życia ludzkiego jako kryterium objawionego sensu historii oraz socjotwórczy wymiar wiary chrześc. (Cuda, Bartnik, Rusecki);
- psychologiczny – zajmuje się strukturą aktów rel. angażujących całego człowieka, ich motywami, przejawami i rel. postawą człowieka (Kwiatkowski, W. Prężyna, M. Morawski, Nagy);
- teologiczny – uwypukla 3 podstawowe rysy t.f.: hist. (nowe pojmowanie historyczności źródeł, historyczność Objawienia i Kościoła), personalistyczny (osobowe pojmowanie Objawienia Bożego jako zbawczego wydarzenia interpersonalnego oraz Kościoła jako wspólnoty osobowej zjednoczonej z Bogiem, także personalne rozumienie motywów wiarygodności) i historiozbawczy (uwypuklenie zbawczego działania Boga w dziejach ludzkości, skoncentrowanego w zbawczym wydarzeniu Jezusa i kontynuowanego w dziejach Kościoła); przedstawicielami takiego modelu t.f. są: Kopeć, Bartnik, Nagy, Łukaszyk, J. Kudasiewicz, Tomaszewski, Hładowski, Teklak, Dudek, Rusecki, Grzechowiak, Cuda, K. Skawiński, Dola, Kulisz, Seweryniak, Krasiński, Kamykowski, Kubiś, Dzidek, Węcławski, Pawłowicz, Urban, Ledwoń, Z. Krzyszowski, Kaucha, Mastej, Anderwald, Tomczak, G. Dziewulski, A. Pietrzak, S. Rosa, W. Cisło, I. Korzeniowski, D. Swend, G. Stępień, Żmudziński; coraz częściej z tak uprawianą t.f. łączy się teologię religii;
- ekumeniczny – ten aspekt t.f. i apologetyki, przy zachowaniu klasycznego przedmiotu ujmowanego zwykle historiozbawczo, uwzględniają: Urban, Nagy, Myśków, Hładowski, Dudek, Bartnik, Dola, L. Górka, Rusecki, Kamykowski, Seweryniak.
XX lat Akademii Teologii Katolickiej. Księga pamiątkowa 1954-1974, Wwa 1976, 19-35; R. Paciorkowski, Kierunek Apologetyki, tamże 41-43, 55; M. Rusecki (red.), Księga pamiątkowa w 75-lecie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Wkład w kulturę polską w latach 1968-1993, Lb 1994; Teologia w Polsce. Biuletyn informacyjny, dokumenty, studia, informacje, Lb 1983-; H. Bourgeois (red.), La théologie en Pologne aujourd’hui, P 1998; Chrześcijaństwo jutra, Lb 2001.
ks. Marian Rusecki